Risicoreductie van zwangerschapscomplicaties in de praktijk

/in ,

Noot: Dit artikel is verschenen in het vakblad Voedingsgeneeskunde. De informatie in dit artikel is bestemd voor zorgprofessionals. Ik plaats het toch op deze website, omdat het artikel je mogelijk aanknopingspunten geeft die je in overleg met je verloskundige of behandeld arts kunt toepassen.

Iedereen hoopt natuurlijk op een probleemloze zwangerschap. Helaas kunnen zich tijdens de zwangerschap verschillende complicaties voor doen, zoals hoge bloeddruk, diabetes, depressie of een vroeggeboorte. Deze problemen kunnen nadelige gevolgen hebben voor zowel het kind als de moeder. Kunnen zwangerschapscomplicaties worden voorkomen door middel van voeding en suppletie?

Zwangerschapscomplicaties; pre-eclampsie en zwangerschapdiabets

Pre-eclampsie en zwangerschapsdiabetes zijn met respectievelijk 1-3% en 7,3% van de zwangerschappen de meest voorkomende zwangerschapscomplicaties.1,2 Naast een genetische predispositie spelen ook voeding en leefstijl een belangrijke rol in het ontstaan van deze aandoeningen. Overgewicht, al bestaande diabetes en een hogere leeftijd zijn risicofactoren, wat suggereert dat voeding en leefstijl een rol kunnen spelen in het voorkomen van de complicaties. Verder onderzoek toont aan dat oxidatieve stress en specifieke nutriëntentekorten geassocieerd zijn met het ontstaan van zwangerschapsproblemen.

Oxidatieve stress en specifieke voedingstekorten zijn geassocieerd met het ontstaan van zwangerschapsproblemen.

Oxidatieve stress kan ontstaan door een verkeerd voedingspatroon, een overschot aan ongunstige voedingsstoffen zoals omega-6-vetzuren, een tekort aan gezonde voedingsstoffen, maar ook bijvoorbeeld door luchtvervuiling. Nutriëntentekorten lijken tevens van invloed te zijn op het ontstaan van andere zwangerschapscomplicaties, waaronder cholestase en prenatale depressie. Kortom, met een gezonde voeding en aanvullende suppletie lijken er mogelijkheden te zijn om het risico op zwangerschapscomplicaties te verkleinen.

Recente ontwikkelingen laten daarnaast zien dat een gezonde start van een nieuw leven voor een belangrijk gedeelte wordt bepaald door de gezondheid van de verschillende microbiomen in en op het lichaam van de moeder. Verstoringen in de mond-, vaginale en darmflora werken het ontstaan van problemen rondom de zwangerschap in de hand.

Verstoorde microbiomen

Een dysbiose in de microbiomen van de moeder verhoogt het risico op pre-eclampsie, zwangerschapsdiabetes en vroeggeboorte. Vrouwen met zwangerschapsdiabetes hebben een minder gevarieerd darmmicrobioom dan gezonde zwangeren.3 Bovendien zijn er verschuivingen in de samenstelling van het microbioom zichtbaar nog voordat de insuline-problemen zich voordoen. Bij vrouwen met pre-eclampsie worden er juist vaker problemen gezien in de mondgezondheid. Maar liefst 50% van de vrouwen met zwangerschapshypertensie heeft tevens tandvleesontsteking en de daarbij behorende disbalans in de mondflora.4,5

Toch is er ook een relatie tussen verstoringen in het darmmicrobioom en het ontstaan van zwangerschapshypertensie en pre-eclampsie.4 Vrouwen met de zwangerschapscomplicatie hebben minder butyraatvorming in de darmen. In een diermodel voor zwangerschapshypertensie doet suppletie met butyraat de bloeddruk dalen.6 Klinische studies naar de effecten zijn momenteel nog niet gedaan, maar we weten dat suppletie met prebiotica, zoals FOS en inuline, veilig en effectief de productie van korte ketenvetzuren zoals butyraat kan verhogen. Ook probioticagebruik tijdens de tweede helft van de zwangerschap kan het ontstaan van de aandoening significant verlagen, zo blijkt uit Noors klinisch onderzoek.7

Bij vrouwen met pre-eclampsie wordt er vaker een probleem gezien in de mondgezondheid

Het vaginale microbioom wordt tijdens de zwangerschap zeer rijk aan lactobacillen. Deze zuurvormende bacteriën zorgen voor extra bescherming van de foetus, omdat veel pathogenen niet goed groeien in een zuur milieu. Vaginale infecties, zoals bacteriële vaginose, candida- en gardnerella-infecties kunnen het microbioom verstoren. Vrouwen met deze problemen kampen vaker met een vroeggeboorte.8 Gebruik van probiotica met lactobacillen, waaronder Lactobacillus crispatus, kan een goede balans helpen behouden. Verder is er een relatie gevonden met een vitamine D-tekort en het ontstaan van een vaginale dysbiose.9

Image by วัฒนา ลอยมา from Pixabay

Zwangerschapshypertensie en pre-eclampsie

Pre-eclampsie, ook wel zwangerschapsvergiftiging genoemd, is een multi-orgaanaandoening die zich manifesteert in de tweede helft van de zwangerschap. Door problemen in de aanleg van de placenta kunnen er onvoldoende voedingsstoffen naar het kind. De moeder probeert dit te compenseren door de bloeddruk te verhogen. Men spreekt op dit moment van zwangerschapshypertensie (≥ 140 mmHg systolische of  ≥ 90 mmHg diastolische druk; of respectievelijk > 30 mmHg systolische of > 15 mmHg diastolische druk ten opzichte van de normaalwaarde). Zodra er proteïnurie ontstaat, compliceert het beeld zich tot pre-eclampsie, een aandoening met een hoge morbiditeit voor zowel moeder als kind. Moeders hebben een verhoogde kans op een hersenbloeding en cardiovasculaire problemen. Dit laatste risico blijft de rest van het leven verhoogd. Risicofactoren voor het ontstaan van pre-eclampsie zijn diabetes, overgewicht, een leeftijd boven de veertig jaar en parodontitis. Daarnaast speelt oxidatieve stress een belangrijke rol.1

B-vitamines, omega-3-veturen, calcium, arginine en vitamine D verdienen aandacht bij pre-eclampsie

Zwangerschapshypertensie karakteriseert zich door een toename in de productie van vrije radicalen, een verminderde antioxidantcapaciteit, een verhoogde ontstekingsgraad in het lichaam en endotheliale disfunctie.10 Dit wetende, is er een aantal nutriënten die aandacht verdienen, waaronder B-vitamines, omega-3-veturen, calcium, arginine en vitamine D. Ook het nut van lichaamsbeweging mag niet onbenoemd blijven. Regelmatige lichaamsbeweging en matig intensief sporten kan de kans op zwangerschapshypertensie verminderen.11 Beweging stimuleert onder andere het lichaamseigen antioxidantsysteem, waardoor oxidatieve stress vermindert.

Bij de preventie van zwangerschapshypertensie kan geput worden uit de kennis die we hebben rondom hypertensie. Er is bijvoorbeeld een sterk verband tussen het ontstaan van zwangerschapshypertensie, pre-eclampsie en een verhoogde homocysteïnespiegel. Een overschot aan homocysteïne in het bloed leidt bij gezonde volwassenen tot een verhoogd risico op hart- en vaatziekten. Bij zwangere vrouwen lijkt dit niet anders te zijn. De homocysteïneconcentratie zou mogelijk zelfs als voorspellende biomarker gebruikt kunnen worden voor zwangerschapshypertensie.12 Dierstudies laten zien dat toepassing van foliumzuur en vitamine B12, nutriënten die de homocysteïnespiegel verlagen, in combinatie met omega-3-vetzuren het ontstaan van pre-eclampsie significant vermindert. DHA lijkt hierin belangrijker te zijn dan EPA.13

Arginine

Een aminozuur dat zowel bij gewone hypertensie als zwangerschapshypertensie gunstige effecten heeft, is L-arginine. Arginine wordt in het lichaam omgezet in stikstofoxide, dat bloeddrukverlagend werkt. In een klinische studie met zwangere vrouwen met een verhoogd risico op pre-eclampsie is het gebruik van arginine onderzocht. De vrouwen kregen tussen de 14 en 32 zwangerschapsweken suppletie met dagelijks 6,6 gram arginine, wat eventueel aangevuld werd met antioxidanten. De vrouwen die arginine hadden gebruikt, hadden significant minder vaak pre-eclampsie dan de placebogroep en de groep die uitsluitend antioxidanten kreeg.14 De stikstofoxide die uit arginine wordt gevormd, heeft overigens niet alleen effect op de vaatgezondheid van de moeder, maar kan tevens de bloedvatontwikkeling in de placenta stimuleren.15

Calcium

Onderzoekers van de Maastricht University vonden op basis van een analyse van de beschikbare klinische onderzoeken dat calciumsuppletie vanaf het tweede trimester tot aan het eind van de zwangerschap het risico op een vroeggeboorte door pre-eclampsie met 24% verkleint. In de onderzoeken werd 1 tot 2 gram calcium gebruikt middels een supplement.16

Calciumsuppletie vanaf het tweede trimester beschermt tegen de ontwikkeling van pre-eclamspie

Het Cochrane instituut publiceerde soortgelijke data en daarmee kunnen we concluderen dat calciumsuppletie vanaf het tweede trimester beschermend werkt tegen de ontwikkeling van pre-eclamspie.17 Hierop voerden de betreffende wetenschappers ook een aanvullende analyse uit op het preventieve effect van calciumsuppletie vanaf het begin van de zwangerschap op het ontstaan van pre-eclampsie.18 Hier is echter nog maar weinig onderzoek naar gedaan. Op basis van een studie met 1.355 vrouwen kan voorzichtig geconcludeerd worden dat calciumsuppletie tijdens de eerste twintig weken van de zwangerschap het risico op pre-eclampsie kan verminderen bij vrouwen die te weinig calcium binnen krijgen via de voeding. In Nederland gebruikt minder dan 5% van de zwangere vrouwen een calciumsupplement en krijgt een derde van de vrouwen zelfs minder calcium binnen dan de door de Gezondheidsraad aanbevolen 1 gram per dag.16 Aandacht voor calcium tijdens de zwangerschap lijkt daarom op zijn plaats.

Quercetine

Een nieuwe ontwikkeling is de toepassing van quercetine. Flavonoïden, waaronder quercetine, staan bekend om hun cardioprotectieve eigenschappen. Vanwege de, terechte, grote voorzichtigheid rondom klinisch onderzoek bij zwangere vrouwen is het gebruik van quercetine tot nu toe uitsluitend onderzocht middels diermodellen. Deze onderzoeken, waarin zeer hoge doseringen zijn gebruikt, laten echter geen nadelige effecten zien op de foetus. Een beschermende werking is daarentegen wel gevonden. Gebruik van quercetine leidde onder andere tot verminderde foetale schade na psychisch maternaal trauma, een verbeterde antioxidantcapaciteit bij zowel moeder als kind en een anti-abortief effect bij blootstelling aan lipopolysachariden (LPS).10 Klinische studies in gezonde volwassenen laten verder een breed veiligheidsprofiel zien. Quercetine wordt goed getolereerd en er werden tot nu toe geen nadelige effecten gevonden bij toepassing van 500 mg per dag gedurende vier tot acht weken. Een potentieel nadeel van quercetine is dat het een interactie heeft met verschillende reguliere medicijnen. Gelijktijdig gebruik met een antihypertensivum is daarom niet aan te raden. Verdere klinische studies moeten een beter beeld geven van de effectiviteit en veiligheid van het gebruik van quercetine tijdens de zwangerschap.

Image by Tim Kraaijvanger from Pixabay

Zwangerschapsdiabetes

Het aantal zwangeren dat te maken krijgt met zwangerschapsdiabetes neemt al jaren toe. Waar in 2015 nog 5,1% van de zwangerschappen leidde tot diabetes, was dit in 2019 7,3%. Leeftijd speelt hierbij een belangrijke rol. Onder dertigers kreeg 6,5% van de vrouwen last van diabetes, maar bij de vrouwen tussen de 40-44 jaar was dit 20%.2 De aandoening resulteert vaak in een hoog geboortegewicht van het kind en bovendien hebben zowel moeder als kind een verhoogde kans op het ontwikkelen van diabetes op latere leeftijd.

Een voedingspatroon met een lage glycemische index (laag-GI) verlaagt het risico op zwangerschapsdiabetes.

Voeding en leefstijl liggen voor een groot gedeelte ten grondslag aan het ontstaan van de aandoening.19–21 Fins onderzoek laat zien dat een gezondere leefstijl bij vrouwen met overgewicht voor aanvang van de zwangerschap en vrouwen met een verhoogd risico op zwangerschapsdiabetes, de kans op de zwangerschapscomplicatie met 39% verkleint.20 De interventie bestond uit voedingsadvies door een diëtist, waarbij vrouwen met overgewicht als doel hadden om tijdens de eerste twee trimesters niet in gewicht aan te komen. Bovendien moesten ze minimaal 150 minuten per week aan matig intensieve lichaamsbeweging doen. Wat voeding betreft, heeft een voedingspatroon met een lage glycemische index (laag-GI) de grootste kans van slagen.19 Negen studies met totaal 884 zwangeren tonen aan dat dit voedingspatroon de kans op zwangerschapsdiabetes significant verlaagt. De vrouwen gebruikten minder vaak insuline en de kinderen hadden een lager geboortewicht. Een dieet laag aan koolhydraten lijkt tijdens de zwangerschap juist averechts te werken en wordt niet geadviseerd.21

B-vitaminen

Net als bij zwangerschapshypertensie, is er ook bij zwangerschapsdiabetes een relatie gevonden tussen de vitamine B-status en het ontstaan van de aandoening. Vrouwen met zwangerschapsdiabetes hebben vaker een vitamine B12-tekort.22

Vrouwen met zwangerschapsdiabetes hebben vaker een vitamine B12-tekort

Er zijn tevens aanwijzingen dat er een relatie bestaat tussen de foliumzuur- en vitamine B12-status. Mogelijk is er een relatie tussen een hoge foliumzuurstatus aan het begin van de zwangerschap in combinatie met een lage B12-status. In epidemiologisch onderzoek is een zogenaamde U-shape gevonden, wat betekent dat zowel een lage- als een hoge foliumzuurstatus het risico op diabetes verhoogd, terwijl een normale foliumzuurstatus juist beschermend werkt. Bij vitamine B12 is deze relatie niet gevonden: een hogere B12-status geeft meer bescherming tegen het ontstaan van diabetes.22 Dat suppletie met vitamine B12 belangrijk is, blijkt wel uit epidemiologisch onderzoek in het Verenigd Koninkrijk. Maar liefst 43,3% van de zwangere vrouwen heeft een B12-tekort aan het begin van de zwangerschap.22

Naast B-vitamines kunnen ook omega-3-vetzuren en vitamine E een rol spelen bij zwangerschapsdiabetes.23 Suppletie met een combinatie van 1.000 mg omega-3-vetzuren uit lijnzaad en 268 mg vitamine E gedurende zes weken verminderde oxidatieve stress en ontsteking bij de moeder en had ook een gunstige invloed op het kind. De pasgeborenen hadden minder vaak last van hyperbilirubinemie. Een combinatie van omega-3-vetzuren en vitamine D had juist effect op de bloedsuikerspiegel en samenstelling van de bloedvetten.24 Dagelijkse inname van 360 mg EPA en 240 mg DHA en tweewekelijkse inname van 1.250 mcg vitamine D resulteerde is een verbeterde glucosestofwisseling, een lagere nuchtere glucoseconcentratie, minder insulineresistentie en een lagere bloedconcentratie triglyceriden en VLDL-cholesterol. Suppletie met vitamine D lijkt sowieso zinvol. Vrouwen met zwangerschapsdiabetes hebben vaker een tekort aan de vitamine.25 De onderzoeken zijn gedaan met vrouwen die al gediagnosticeerd waren met zwangerschapsdiabetes. Nieuwe onderzoeken moeten uitwijzen of suppletie ook preventief kan werken op het ontwikkelen van de aandoening.

Perinatale depressie, angst en stress

Gezonde voeding en leefstijl beschermt mogelijk tegen het ontstaan van een depressie, angst en stress tijdens de zwangerschap.26 Er lijkt met name een associatie te bestaan tussen zink, ijzer, vitamine D, selenium, omega-3-vetzuren EPA en DHA en foliumzuur. Bij het volgen van een mediterraan dieet, waarbij ook voldoende vis wordt geconsumeerd, zou de vrouw deze nutriënten in voldoende mate binnen moeten krijgen (met uitzondering van vitamine D).26 Suppletie kan echter zinvol zijn als de voeding ontoereikend is. B-vitaminen en DHA spelen een rol in de synthese en stofwisseling van neurotransmitters.27 Aangezien antidepressiva gecontra-indiceerd zijn tijdens de zwangerschap, is men naarstig op zoek naar niet-farmacologische interventies.27 Volgens onderzoekers van de Yale University kan suppletie met foliumzuur, vitamine B12, S-adenosylmethionine (SAMe), EPA en DHA uitkomst bieden.

 

Zwangeren met een lage vitamine D-status hebben een hoger risico op een perinatele depressie.28 Niet alleen suppletie kan uitkomst bieden, maar ook voldoende lichamelijke activiteit werkt mogelijk beschermend tegen het ontstaan van een depressie tijdens de zwangerschap.29 Tot slot kan het herstellen van de hersen-darm-as, bijvoorbeeld door probioticagebruik, helpen in het verminderen van depressieve klachten tijdens de zwangerschap.30

Samenvattend

Voeding en leefstijl spelen een belangrijke rol in het ontstaan van verschillende zwangerschapscomplicaties, zoals zwangerschapshypertensie, pre-eclampsie, zwangerschapsdiabetes en perinatale depressie. Door voorafgaand aan de zwangerschap de voedingsstatus al te optimaliseren, kunnen complicaties mogelijk worden voorkomen.

Door voorafgaand aan de zwangerschap de voedingsstatus al te optimaliseren, kunnen complicaties mogelijk worden voorkomen

Naast de reeds aanbevolen aanvullende suppletie voor gezonde zwangere vrouwen, zoals foliumzuur, vitamine D en inname van voldoende omega-3-vetzuren, dient er tijdens de vroege zwangerschap extra aandacht te zijn voor een goede vitamine D- en vitamine B12-status, aangezien veel zwangere vrouwen hier een tekort aan hebben. Daarnaast dienen de microbiomen in een zo goed mogelijke conditie gebracht te worden. Een goede mondgezondheid en eventueel gebruik van een probioticum voor de mondflora, helpt parodontitis voorkomen, een ontsteking die geassocieerd is met pre-eclampsie en vroeggeboorte. De vaginale flora kan door middel van probiotica met lactobacillen voldoende zuur worden gehouden, zodat de kans op infecties afneemt.

Verder kan aanvullende suppletie met 1 gram calcium per dag vanaf het tweede trimester van de zwangerschap de kans op zwangerschapshypertensie verkleinen. Bij vrouwen met een verhoogd risico op de aandoening kan gebruik van arginine worden overwogen. Vrouwen met een risico op zwangerschapsdiabetes doen er goed aan om een laag-GI voedingspatroon te volgen.

Tot slot is het belangrijk dat er bij de begeleiding van zwangeren een goede samenwerking bestaat tussen de complementair zorgverlener en de verloskundige/gynaecoloog.

Referenties

  1. Post Uiterweer ED, Veerbeek JHW, Franx A. Pre-eclampsie. Ned Tijdschr Tandheelkd. 2015 Feb 1;122(2):79–83.
  2. Zwangerschapsdiabetes in Nederland: incidentie en behandeling. | Nivel [Internet]. [cited 2022 Jan 7]. Available from: https://www.nivel.nl/nl/publicatie/zwangerschapsdiabetes-nederland-incidentie-en-behandeling
  3. Yao Y, Cai X, Chen C, Fang H, Zhao Y, Fei W, et al. The Role of Microbiomes in Pregnant Women and Offspring: Research Progress of Recent Years. Front Pharmacol. 2020 May 8;11:643.
  4. Beckers KF, Sones JL. Maternal microbiome and the hypertensive disorder of pregnancy, preeclampsia. Am J Physiol – Hear Circ Physiol. 2020;318(1):H1–10.
  5. Saadaoui M, Singh P, Al Khodor S. Oral microbiome and pregnancy: A bidirectional relationship. J Reprod Immunol. 2021 Jun 1;145:103293.
  6. Chang Y, Chen Y, Zhou Q, Wang C, Chen L, Di W, et al. Short-chain fatty acids accompanying changes in the gut microbiome contribute to the development of hypertension in patients with preeclampsia. Clin Sci. 2020 Jan 31;134(2):289–302.
  7. Nordqvist M, Jacobsson B, Brantsæter AL, Myhre R, Nilsson S, Sengpiel V. Timing of probiotic milk consumption during pregnancy and effects on the incidence of preeclampsia and preterm delivery: a prospective observational cohort study in Norway. BMJ Open. 2018 Jan 1;8(1):e018021.
  8. Amir M, Brown JA, Rager SL, Sanidad KZ, Ananthanarayanan A, Zeng MY. Maternal Microbiome and Infections in Pregnancy. Microorg 2020, Vol 8, Page 1996. 2020 Dec 15;8(12):1996.
  9. Jefferson KK, Parikh HI, Garcia EM, Edwards DJ, Serrano MG, Hewison M, et al. Relationship between vitamin D status and the vaginal microbiome during pregnancy. J Perinatol 2019 396. 2019 Mar 11;39(6):824–36.
  10. Ożarowski M, Mikołajczak PL, Kujawski R, Wielgus K, Klejewski A, Wolski H, et al. Pharmacological effect of quercetin in hypertension and its potential application in pregnancy-induced hypertension: Review of in vitro, in vivo, and clinical studies. Evidence-based Complement Altern Med. 2018;2018.
  11. Barakat R, Pelaez M, Cordero Y, Perales M, Lopez C, Coteron J, et al. Exercise during pregnancy protects against hypertension and macrosomia: randomized clinical trial. Am J Obstet Gynecol. 2016 May 1;214(5):649.e1-649.e8.
  12. Maru L, Verma M, Jinsiwale N. Homocysteine as Predictive Marker for Pregnancy-Induced Hypertension—A Comparative Study of Homocysteine Levels in Normal Versus Patients of PIH and Its Complications. J Obstet Gynecol India 2016 661. 2016 Feb 26;66(1):167–71.
  13. Kemse NG, Kale AA, Joshi SR. A Combined Supplementation of Omega-3 Fatty Acids and Micronutrients (Folic Acid, Vitamin B12) Reduces Oxidative Stress Markers in a Rat Model of Pregnancy Induced Hypertension. PLoS One. 2014 Nov 18;9(11):e111902.
  14. Vadillo-Ortega F, Perichart-Perera O, Espino S, Avila-Vergara MA, Ibarra I, Ahued R, et al. Effect of supplementation during pregnancy with L-arginine and antioxidant vitamins in medical food on pre-eclampsia in high risk population: randomised controlled trial. BMJ. 2011 May 19;342(7808).
  15. Khalil A, Hardman L, O’Brien P. The role of arginine, homoarginine and nitric oxide in pregnancy. Amin Acids 2015 479. 2015 Jun 20;47(9):1715–27.
  16. Advies extra calciumgebruik kan leiden tot een kwart minder gevallen van zwangerschapsvergiftiging – nieuws – Maastricht University [Internet]. [cited 2022 Jan 7]. Available from: https://www.maastrichtuniversity.nl/nl/nieuws/advies-extra-calciumgebruik-kan-leiden-tot-een-kwart-minder-gevallen-van
  17. Hofmeyr GJ, Lawrie TA, Atallah ÁN, Torloni MR. Calcium supplementation during pregnancy for preventing hypertensive disorders and related problems. Cochrane Database Syst Rev. 2018 Oct 1;2018(10).
  18. Hofmeyr GJ, Manyame S, Medley N, Williams MJ. Calcium supplementation commencing before or early in pregnancy, for preventing hypertensive disorders of pregnancy. Cochrane database Syst Rev. 2019 Sep 16;9(9):CD011192.
  19. Verҫoza Viana L, Gross JL, Azevedo MJ. Dietary Intervention in Patients With Gestational Diabetes Mellitus: A Systematic Review and Meta-analysis of Randomized Clinical Trials on Maternal and Newborn Outcomes. Diabetes Care. 2014 Dec 1;37(12):3345–55.
  20. Koivusalo SB, Rönö K, Klemetti MM, Roine RP, Lindström J, Erkkola M, et al. Gestational Diabetes Mellitus Can Be Prevented by Lifestyle Intervention: The Finnish Gestational Diabetes Prevention Study (RADIEL)A Randomized Controlled Trial. Diabetes Care. 2016 Jan 1;39(1):24–30.
  21. Sweeting A, Mijatovic J, Brinkworth GD, Markovic TP, Ross GP, Brand-Miller J, et al. The Carbohydrate Threshold in Pregnancy and Gestational Diabetes: How Low Can We Go? Nutr 2021, Vol 13, Page 2599. 2021 Jul 28;13(8):2599.
  22. Rogne T, Tielemans MJ, Chong MFF, Yajnik CS, Krishnaveni G V., Poston L, et al. Associations of Maternal Vitamin B12 Concentration in Pregnancy With the Risks of Preterm Birth and Low Birth Weight: A Systematic Review and Meta-Analysis of Individual Participant Data. Am J Epidemiol. 2017 Feb 1;185(3):212–23.
  23. Jamilian M, Hashemi Dizaji S, Bahmani F, Taghizadeh M, Memarzadeh MR, Karamali M, et al. A Randomized Controlled Clinical Trial Investigating the Effects of Omega-3 Fatty Acids and Vitamin E Co-Supplementation on Biomarkers of Oxidative Stress, Inflammation and Pregnancy Outcomes in Gestational Diabetes. Can J Diabetes. 2017 Apr 1;41(2):143–9.
  24. Jamilian M, Samimi M, Ebrahimi FA, Hashemi T, Taghizadeh M, Razavi M, et al. The effects of vitamin D and omega-3 fatty acid co-supplementation on glycemic control and lipid concentrations in patients with gestational diabetes. J Clin Lipidol. 2017 Mar 1;11(2):459–68.
  25. Cho GJ, Hong SC, Oh MJ, Kim HJ. Vitamin D deficiency in gestational diabetes mellitus and the role of the placenta. Am J Obstet Gynecol. 2013 Dec 1;209(6):560.e1-560.e8.
  26. Baskin R, Hill B, Jacka FN, O’Neil A, Skouteris H. The association between diet quality and mental health during the perinatal period. A systematic review. Appetite. 2015 Aug 1;91:41–7.
  27. Rechenberg K, Humphries D. Nutritional Interventions in Depression and PerinatalDepression. Yale J Biol Med. 2013;86(2):127.
  28. Aghajafari F, Letourneau N, Mahinpey N, Cosic N, Giesbrecht G. Vitamin D Deficiency and Antenatal and Postpartum Depression: A Systematic Review. Nutr 2018, Vol 10, Page 478. 2018 Apr 12;10(4):478.
  29. Williams JA, Romero VC, Clinton CM, Vazquez DM, Marcus SM, Chilimigras JL, et al. Vitamin D levels and perinatal depressive symptoms in women at risk: A secondary analysis of the mothers, omega-3, and mental health study. BMC Pregnancy Childbirth. 2016 Aug 3;16(1):1–9.
  30. Peñalver Bernabé B, Maki PM, Dowty SM, Salas M, Cralle L, Shah Z, et al. Precision medicine in perinatal depression in light of the human microbiome. Psychopharmacol 2020 2374. 2020 Feb 17;237(4):915–41.
You might also like
Voedselallergie voorkomen? Geef je kind ei en pindakaas
Kefir is goed voor de darmen
Probiotica om door te geven tijdens de bevalling
Photo by cottonbro from Pexels Gezonde Basisschool van de Toekomst werkt!
Je kind leren eten volgens Rapley. Hoe doe je dat?
De hersen-darm-as ontrafeld
Vegetarische voeding tijdens de zwangerschap
By Anastasiya Lobanovskaya via Pexels Aromatherapie tijdens de bevalling